Ως «Δωδεκαήμερο» ονομάζουμε την περίοδο των δώδεκα ημερών από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα. Οι συγκεκριμένες μέρες είναι σαφώς γιορτινές, στα παλαιότερα χρόνια όμως χαρακτηρίζονταν και από έντονο δεισιδαιμονικό φόβο. Ο φόβος αυτός αφορούσε ανησυχία για τα μελλούμενα (τι θα μας φέρει άραγε η νέα χρονιά;) αλλά και παράξενα πλάσματα της νύχτας. Είναι γνωστό στις παραδόσεις της Ελλάδας η «επίθεση» από καλικάτζαρους που υποτίθεται συμβαίνει κάθε χρόνο τέτοια εποχή. Τα παράξενα, μαυριδερά πλάσματα ανεβαίνουν στην γη και ταλαιπωρούν τους ανθρώπους. Η κυριαρχία των κακών πνευμάτων στη γη ανάγκαζε τους ανθρώπους – ειδικά τις νύχτες – να περιορίζονται όσο μπορούν στο σπίτι τους, γύρω από την προστατευτική εστία της φωτιάς, η οποία τιμόταν σχεδόν σε βαθμό ειδωλολατρίας. Η παρουσία των καλικατζάρων αποτελεί κομμάτι της ελληνικής παράδοσης, ενώ στο εξωτερικό υπάρχουν παραδόσεις σχετικές με λυκανθρώπους, μάγισσες και δράκοντες. Ένας τρόπος για να αντιμετωπίσει κανείς τα παγανά (είναι κι αυτή μια άλλη ονομασία για τους καλικάντζαρους, όπως και αρκετές άλλες), είναι να τοποθετήσει στο σπίτι του ένα κόσκινο: έτσι, ακόμα και να εισέβαλαν σε κάποιο σπίτι, θα απασχολούνταν ως τις πρωινές ώρες με το να μετρούν τις τρύπες του κόσκινου (!). Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος πάντως εξόρκισης των καλικατζάρων, ήταν ο αγιασμός. Στην ελληνική παράδοση ο αγιασμός αποτελεί μέσο καθαρμού, που εξοντώνει τις σκοτεινές δυνάμεις.
Στις γιορτές του Δωδεκαημέρου έχουμε έθιμα κοινής παραδοχής, αν και μερικές φορές παρουσιάζουν παραλλαγές συντηρητισμού ή τολμηρότητας, όσον αφορά την εκτέλεση τους. Πρώτο και βασικό στοιχείο των εθίμων του Χριστουγεννιάτικου δωδεκαήμερου είναι ο εξορκισμός ή η ευλόγηση του χρονικού περάσματος από το παλιό στάδιο στο νεότερο: όλα είναι αναγεννητικά, κι αυτή τη σημασία παίρνει και ή ίδια η γιορτή της γέννησης του Θείου Βρέφους. Αυτό όμως δεν είναι χαρακτηριστικό που αφορά αποκλειστικά τα Χριστούγεννα: Έθιμα εξορκισμού του κακού ή ευλογίας παρατηρούνταν σε κάθε στάδιο μετάβασης της ζωής του ανθρώπου, π.χ. στο γάμο. Η «διαβατήρια» κίνηση είναι κρίσιμη και απαιτεί πάντα κάποιου είδους τελετουργία. Ένα τέτοιο τελετουργικό που επιβιώνει ως τις μέρες μας είναι ο σταυρός π.χ που κάνουμε, κάθε φορά που περνάμε μπροστά από μια εκκλησία. Πρόκειται για μια απλή, συμβολική κίνηση που συνοδεύει το πέρασμα μας μπροστά από έναν ιερό τόπο. Κάτι αντίστοιχο αποτελεί και το γεγονός ότι μπροστά από γέφυρες (αντιπροσωπεύουν ξεκάθαρα το πέρασμα) χτίζονταν εικονίσματα – προσευχητάρια.
Αλλά και άσχετα από το Χριστιανισμό, πολύ πριν τα χριστιανικά σύμβολα, ο χωρικός άνθρωπος φοβάται κι ελπίζει σε κάθε μεταβατική ώρα. Οι Αρχαίοι Έλληνες έκαναν θυσίες όταν θα περνούσαν από ποταμό. Και όχι μόνο οι Έλληνες… Κάθε λαός ζητά στην περίοδο μετάβασης κάθε τι καλό, και προέβαινε σε αντίστοιχες ενέργειες – τελετουργίες, προκειμένου να «εξασφαλίσει» (έστω και μες στη σκέψη του μόνο), ότι όλα θα κυλήσουν κατ’ ευχή. Θα μπορούσαμε δηλαδή να πούμε ότι αυτά τα έθιμα λειτουργούσαν σαν ψυχολογική ασπίδα: προβαίνουμε σ’ εθιμικές ενέργειες και λόγους, που στην ουσία δεν είναι παρά αμυντικά μέτρα, σιωπηλές κραυγές για την εξασφάλιση της ευτυχίας. Δεδομένου μάλιστα ότι τις παλαιότερες εποχές η φτώχεια και η πείνα ήταν συνηθισμένο φαινόμενο (όπως εξάλλου και η αμάθεια), κατανοούμε απόλυτα την υποτιθέμενη ισχύ των τελετουργικών αυτών.
Η ευημερία ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την καλή σοδειά, που σήμαινε και τροφή για το σπίτι. Γι’ αυτό και κατά τη διάρκεια των γιορτών του Δωδεκαήμερου η προσοχή των αγροτών στρεφόταν γεμάτη προσμονή προς την αγροτική παραγωγή, όπως περιγράφει και το παρακάτω έθιμο: «Απολώντας η εκκλησία το πρωί των Χριστουγέννων, καλούν τον παπά από σπίτι σε σπίτι και σηκώνει το «ύψωμα», ένα πιάτο που περιέχει άβραστο σιτάρι και πρόσφορο. Παίρνει έπειτα το χριστόψωμο – που πάνω του έχει η νοικοκυρά σχήματα προβάτων και κατσικιών – το βάζει στο κεφάλι του και το σπάζει στα δύο: Εάν το μεγαλύτερο κομμάτι πέσει στην δεξιά πλευρά του παπά, είναι σημάδι πως τον χρόνο που έρχεται θα υπάρχει στο σπίτι πολύ σιτάρι. Αν πέσει στην αριστερή του πλευρά, μαντεύεται πως θα υπάρχουν πολλά καλαμπόκια». (Δ. Λουκόπουλου, Γεωργικά της Ρούμελης, 1938. Σελ. 172). Ενώ ένα πρωτοχρονιάτικο έθιμο μας λέει τα παρακάτω: «Την Πρωτοχρονιά ταΐζουν τη βρύση με σπόρους, που τα φέρνει ένα παιδί εντελώς αμίλητο. Κι ενώ τα ρίχνει μέσα, λέει: όπως τρέχει το νερό, έτσι να τρέχει και το βιο!»
Παρατηρείται λοιπόν ο πρωταγωνιστικός ρόλος της φύσης στην τέλεση των εθίμων (σιτάρι, νερό, ζώα… ). Η φύση ήταν πάντα το λειτουργικό περίβλημα της ζωής μας. Απ’ αυτήν ξεκίνησαν, όχι μόνο τα έθιμα, αλλά και όλοι οι πολιτισμοί και οι θρησκείες. Κομμάτι της «φυσικής» παρουσίας την περίοδο του Δωδεκαήμερου, ήταν σαφώς και η παρουσία πρασινάδας στο σπίτι. Και δεν αναφερόμαστε στο χριστουγεννιάτικο δέντρο: Προτού το πατροπαράδοτο έλατο πάρει την θέση του σε κάθε σπίτι για το πνεύμα των ημερών, τα σπίτια στον ελληνικό χώρο στολίζονταν τα παλιά χρόνια με άλλες πρασινάδες… Οι μυρτσίνες και τα ελατόκλαρα αποτελούσαν χαρακτηριστική διακόσμηση, πριν εισέλθει η ξενόφερτη μόδα του δέντρου. Όσον αφορά το αστικό περιβάλλον (εκεί δηλαδή που υπάρχει αγροτική παραγωγή), υπάρχουν κι εκεί αντίστοιχα έθιμα, που έχουν σαν στόχο τον πολλαπλασιασμό των κερδών. Αυτά τα αστικά μικροέθιμα αποτελούν ουσιαστικά πολιτισμικές εξελίξεις των αγροτικών. Ο σκελετός παραμένει ο ίδιος και στις δυο περιπτώσεις. Τέλος, ένας τρίτος μαγικοθρησκευτικός στόχος ενεργειών και εθίμων είναι η οικογενειακή / προσωπική φροντίδα για υγεία και μακροημέρευση.
Δεν θα μπορούσε φυσικά να παραληφθεί και η παρουσία – ή μάλλον ο ήχος των καλάντων κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου. Συγκεκριμένα, τα κάλαντα έχουν την τριπλή μαγική σύνθεση της Μεγάλης Ευχής: 1) την αφήγηση 2) τον έπαινο και 3) το μέλος. Με την περιγραφή του θαυμαστού γεγονότος («Χριστός γεννάται σήμερον…» / «Άγιος Βασίλης έρχεται…», κλπ), ο ακροατής περισκεπάζεται από την ευλογία της καλής αγγελίας. Με τον υπερβολικό έπαινο («συ σ’ αρχόντισσα, κυρία…), το καλομελέτημα φέρνει θετικά αποτελέσματα, που τα μέλη της οικογένειας τα προσδοκούν για το νέο έτος. Και τέλος, με το μουσικό μέλος (τρίγωνα, τύμπανα…) δίνεται ένα τελετουργικό ύφος στην όλη διαδικασία. Η «τελετή» φτάνει στο τέλος, όταν η νοικοκυρά δίνει το ευγενικό φιλοδώρημα, που αποτελεί εγγύηση για το ευνοϊκό κοίταγμα της τύχης. Αξίζει να αναφερθεί, πως μαζί με το τριγωνάκι, πολλά παιδιά κουβαλούσαν μαζί τους φανάρι – το οποίο πέρα από τον φυσικό φωτισμό που πρόσφερε, αποτελούσε μαζί με το κουδούνισμα των τριγώνων φυσικό τρόπο απομάκρυνσης των καλικατζάρων και λοιπών σκοτεινών πλασμάτων. Στα μετέπειτα χρόνια το φαναράκι αντικαταστάθηκε από το καράβι (χαρακτηριστικό σύμβολο της πλούσιας ναυτικής παράδοσης της Ελλάδας) και τη συμβολική βυζαντινή εκκλησία.
Tags: The Weird Side Daily , αγιασμός , άγιος βασίλης , άρθρο , άρθρο φανταστικού , Αρχαίοι Έλληνες , Δωδεκαήμερο , έθιμα , έθιμο , ειδωλολατρία , εκκλησία , έλατο , Ελλάδα , εξορκισμός , ευχές , ευχή , Θείου Βρέφους , κάλαντα , καλικάτζαροι , Ματίνα Μαντά , μύθος , παγανά , παράξενα πλάσματα , πλάσματα , Πρωτοχρονιά , σκοτεινές δυνάμεις , τελετές , τελετή , φύση , φώτα , φώτων , Χριστιανισμός , Χριστούγεννα , χριστουγεννιάτικο δέντρο
Σχόλια και απόψεις.
Η γνώμη σας είναι πάντα καλοδεχούμενη.