Υπάρχει αλήθεια στους μύθους;

“Μέσα από το κείμενο του, ο Peter Struck προσπαθεί να μας δείξει την πολυπλοκότητα και την ποικιλομορφία που υπάρχει στην αρχαία έννοια της λέξης «μύθος». Παρότι υπάρχουν πολλοί αρχαίοι συγγραφείς που αντιμετωπίζουν χλευαστικά τους μύθους, εντούτοις υπάρχουν κι εκείνοι που θεωρούν πως σε εκείνους εμπεριέχονται ψήγματα μιας βαθιάς γνώσης για τον κόσμο, αλλά και τη θέση του ανθρώπου μέσα σε αυτόν.”

23 Νοεμβρίου 2020

Μέχρι και σήμερα, οι αρχαίοι μύθοι συνεχίζουν να συναρπάζουν και να συγκινούν ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας. Μας εξάπτουν τη φαντασία και μας αποκαλύπτουν πολλά στοιχεία για το επίπεδο ενός πολιτισμού. Η τεράστια πρόοδος της επιστήμης μας οδηγεί στο να τους θεωρούμε απλά διασκεδαστικές ιστορίες. Όμως είναι τελικά μόνο αυτό; Ή μπορεί κανείς να βρει μια βαθιά αλήθεια σε εκείνους; Την απάντηση έρχεται να δώσει o Peter Struck, καθηγητής κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, στο κείμενο του με τίτλο “The Invention of Mythic Truth in Antiquity”.

Μέσα από το κείμενο του, ο Peter Struck προσπαθεί να μας δείξει την πολυπλοκότητα και την ποικιλομορφία που υπάρχει στην αρχαία έννοια της λέξης «μύθος». Παρότι υπάρχουν πολλοί αρχαίοι συγγραφείς που αντιμετωπίζουν χλευαστικά τους μύθους, εντούτοις υπάρχουν κι εκείνοι που θεωρούν πως σε εκείνους εμπεριέχονται ψήγματα μιας βαθιάς γνώσης για τον κόσμο, αλλά και της θέσης του ανθρώπου μέσα σε αυτόν. Η τελευταία άποψη χαρακτηρίζεται από τους εκπροσώπους αυτής της τάσης ως «μυθική αλήθεια».

Οι κυριότεροι εκπρόσωποι αυτής της τάσης είναι αλληγορικοί σχολιαστές συγγραφείς και φιλόσοφοι, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται στωικοί φιλόσοφοι, όπως για παράδειγμα ο Μητροδώρος ο Λαμψακηνός (331/0–278/7 π.Χ.), ο Χρύσιππος ο Σολεύς (280-206 π.Χ.) και ο Κορνούτος, ρήτορες, όπως ο  Ηράκλειτος ο Αλληγοριστής (1ος μ.Χ. αιώνας),αλλά και  Νεοπλατωνιστές φιλόσοφοι, όπως ο Πορφύριος ( 234-305 μ.Χ.)  και ο Πρόκλος (412-485 μ.Χ.). Η σχετική θέση βασίζεται αρχικά σε κάποιες βασικές οριοθετήσεις. Ένα σύνηθες στοιχείο ανάμεσα τους ήταν η πεποίθηση πως οι ποιητές ήταν προικισμένοι με κάποια βαθιά διορατικότητα. Υπάρχει δηλαδή σε αυτούς ένα είδος «ποιητικής αλήθειας» κι όχι τόσο «μυθικής». Παράλληλα, ο συγκεκριμένος ερευνητής θεωρεί πως αρκετοί αρχαίοι αναγνώστες των έργων έκαναν συνήθως διακρίσεις ανάμεσα στις αυθεντικές ιστορίες και στις επαναλήψεις τους που παρουσιάζονται συνήθως στα έργα διασήμων ποιητών. Αυτό ακριβώς το γεγονός, σύμφωνα πάντοτε με την άποψή του, αποτελεί μια βασική ένδειξη πως οι άνθρωποι της κάθε εποχής βρίσκουν αλήθειες στους μύθους, παρόλη την ανακατασκευή που δέχονται κατά καιρούς  από τους ποιητές. Μπορούμε να πούμε μάλιστα ότι η συγκεκριμένη τακτική και διαδικασία μπορεί να θεωρηθεί ως πρόδρομος της σύγχρονης (επιστημονικής) μελέτης του μύθου.

Στη συνέχεια, ερευνά τη θέση της «μυθικής αλήθειας», όπως παρουσιάζεται στα έργα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Ο πρώτος υποστηρίζει πως δεν μπορεί κανείς να βρει γνώση στους αρχαίους μύθους, παρότι ο ίδιος γοητεύεται από ορισμένους από αυτούς και ταυτόχρονα παράγει και ο ίδιος μύθους. Στα έργα του “Πολιτεία” και “Τίμαιος, ο Έλληνας φιλόσοφος παρουσιάζει ένα σενάριο, σύμφωνα με το οποίο περιγράφει όλους αυτούς τους παράγοντες που είναι βασικοί για την προέλευση αυτών των «μυθικών αληθειών». Μιλά για μια πολύ αρχαία περίοδο, όπου οι άνδρες αντίκρισαν μνημειώδη γεγονότα, τα οποία όμως φτάνουν στους ανθρώπους της δικής του εποχής μόνο αποσπασματικά, καθώς μέσα στο πέρασμα τόσων χρόνων μεσολάβησαν πολλών ειδών καταστροφές, ενώ και τα μέσα καταγραφής ήταν περισσότερο περιορισμένα παλαιότερα.  Η παραπάνω θέση αποτελεί και την πρώτη μαρτυρία αντίστοιχων επαναλαμβανόμενων ιδεών για την μυθική αλήθεια στην αρχαιότητα. Παρόλα αυτά ο Stuck τονίζει πως πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί για την προκειμένη περίπτωση, δεδομένης της γενικότερης στάσης του Πλάτωνα απέναντι στον μύθο.

Παρόμοια φαίνεται να είναι και η θέση του Αριστοτέλη. Κι εκείνος κάνει λόγο για παρατηρήσεις αρχαίων λαών που φτάνουν σε εκείνους αλλοιωμένες εξαιτίας κατακλυσμών. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ,επίσης, πως αυτοί οι αρχαίοι λαοί είχαν κάποια δική τους ιδιαίτερη αντίληψη για τον τρόπο λειτουργίας των πραγμάτων. Ταυτόχρονα, θεωρεί πως οι αλλαγές στους μύθους μέσα στην διάρκεια των χρόνων δεν οφείλονται μόνο σε φυσικές καταστροφές αλλά και σε κοινωνικές και πολιτικές επιταγές. Δηλαδή, οι ιστορίες παραμορφώνονται για να χειραγωγούν τις μάζες, προκειμένου να ακολουθούν πιστά τους νόμους.

Έπειτα, ο Stuck αναφέρεται στην φιλοσοφική σχολή του Στωικισμού. Αρχικά, καταπιάνεται με το έργο του Κικέρωνα «De natura deorum» (Περί της φύσεως των θεών), το οποίο είναι ένας φιλοσοφικός διάλογος, όπου συζητεί και παρουσιάζει τις θέσεις διαφορετικών σχολών, ανάμεσα σε αυτούς και ο Στωικισμός, για να εξετάσει θεμελιώδη ερωτήματα της θεολογίας. Στωικός εκπρόσωπος του Κικέρωνα είναι ο Βάλβος, ο οποίος με τη σειρά του αναφέρεται στα έργα του στη φύση των θεών, λαμβάνοντας υπ’ όψιν του κυρίως τις αναφορές διαφόρων αρχαιοτέρων πηγών. Ανάμεσα σ’ αυτές, σύμφωνα πάντοτε με την άποψή του, κατέχουν πάντοτε  οι αρχαίοι μύθοι. Οι συγκεκριμένοι μας αποκαλύπτουν πως οι πληροφορίες των αρχαίων για τον κόσμο εκφράζουν, συνήθως, ασυνήθιστες ομοιότητες με την πραγματική αλήθεια των πραγμάτων, όπως αυτή ήταν διαμορφωμένη στην τότε φυσική θεώρηση των Στωικών. Ένα καλό παράδειγμα είναι η Θεογονία του Ησίοδου. Ο Βάλβος βλέπει τον συγκεκριμένο μύθο ως κώδικα για την βαθιά δομή του κόσμου.

Ο Βάλβος φαίνεται να αντιμετωπίζει γενικότερα τον μύθο ως μια θεολογική έκφραση που παράγεται από μια άγνωστη προηγούμενη ομάδα ανθρώπων, προφανώς ζουν βεβαίως σε μια αρχαιότερη εποχή και οι οποίοι πρέπει να είχαν μια επιστήμη πολύ μπροστά από την εποχή τους. Ο προηγμένος τρόπος της σκέψης τους συντελεί στην παραγωγή των μύθων, όπου περιγράφουν  συνήθως τον «βίο και πολιτεία» των ανθρωπόμορφων θεών. Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι ο εξωραϊσμός των μύθων γίνεται για πολιτική σκοπιμότητα ενώ ο Βάλβος αποδίδει τις αποκλίσεις από τις αρχικές ιστορίες στους ποιητές και στην επιθυμία τους να πουν μια διασκεδαστική ιστορία. Υπάρχει μια περιφρόνηση απέναντι τους, καθώς τονίζει πως οι ποιητικές ανακατασκευές των μύθων έχουν προκαλέσει κάθε είδους δεισιδαιμονία. Ακόμη, φαίνεται να θεωρεί πως η αλήθεια που υπάρχει μέσα στο μυθικό υλικό παραμένει στο επίπεδο των χαρακτήρων των μεμονωμένων θεών και των αναγκαίων σχέσεών τους με συγκεκριμένα μέρη του Κόσμου (σύμφωνα πάντοτε με το ισχύον κοσμοείδωλο της εποχής). Οι αφηγήσεις είναι καλλωπισμοί  και πρέπει να απορριφθούν στην κυριολεκτική τους μορφή. Παρόλα αυτά, με προσεκτική ανάγνωση αυτών θα μπορεί κανείς να οδηγηθεί σε επιστημονικές γνώσεις.

 

Τέλος, ο Struck στρέφεται στον Ρωμαίο Στωικό, Κορνούτο, συγγραφέα του «Theologiae Graecae compendium» (Επιδρομή των κατά την ελληνική Θεολογία Παραδεδομένων), στο οποίο δίνει μια περιγραφή της ελληνικής μυθολογίας με βάση πιο περίπλοκες ετυμολογικές αναλύσεις. Κατά τον Κορνούτο, στα αρχαία χρόνια υπήρχαν εξαιρετικοί άντρες που είδαν τη βαθιά δομή του κόσμου τόσο διεισδυτικά, με αποτέλεσμα  οι συγκεκριμένες γνώσεις τους να ταίριαζαν περισσότερο στον επιστημονικό τρόπο σκέψης των ανθρώπων μεταγενέστερων εποχών. Όπως ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, έτσι κι ο Κορνούτος  δίνει επίσης την ιδέα ότι οι μύθοι φτάνουν σε μας σε αποσπασματική μορφή. Ακόμη, θεωρεί πως οι ποιητές δουλεύουν με ψήγματα μιας αρχαίας παράδοσης και, όπως και ο Βάλβος στο έργο του Κικέρωνα, πιστεύει πως οι ποιητές παίζουν κρίσιμο ρόλο στον κατακερματισμό των μύθων. Τους κατηγορεί μάλιστα για κακή διαχείριση της αλήθειας που περιέχουν οι μύθοι, μέσα από τις προσαυξήσεις τους.  Κατά την άποψή του, ο ποιητής είναι ένας δυνητικά απρόσεκτος χαρακτήρας, ο οποίος μπορεί ή και όχι να κατανοήσει πλήρως τα ισχυρά μηνύματα στα υλικά με τα οποία εργάζεται.

Στο συμπέρασμα του, ο Peter Stuck αναφέρεται συνολικά στις παραπάνω ιδέες, οι οποίες προέρχονται κυρίως μέσα από την αλληγορική παράδοση.  Μέσα σε αυτές τις διαφορετικές ιδέες, βλέπουμε πως σε κάθε μία υπάρχει η πεποίθηση πως στο μακρινό παρελθόν υπήρχαν άνθρωποι που είχαν μια ιδιαίτερη αντίληψη και διορατικότητα σχετικά τη δομή του κόσμου μας και πως, μέσα από τους μύθους, φτάνουν σε μας ψήγματα αυτής της υψηλής αντίληψης. Ο συγγραφέας κλείνει λέγοντας πως η διατήρηση της μυθικής αλήθειας απαντά σε μια μάλλον ισχυρή ανάγκη να εντοπιστεί κάποια πηγή σοφίας που είναι κάτι περισσότερο από το εδώ και τώρα – μια παρούσα στιγμή και μια τρέχουσα τοποθεσία που μας προσφέρουν μόνο δελεαστικές ματιές της σειράς των πραγμάτων. Μπορεί να υπάρχει κάποια άλλη στιγμή ή κάποιο άλλο μέρος όπου οι άνθρωποι γνώριζαν καλύτερα.

Tags: (Περί της φύσεως των θεών , article , Greek , Greek Mythology , myth , mythology , Peter Struck , philosophy , The Invention of Mythic Truth in Antiquity , The Weird Side Daily , αλήθεια , άρθρα φανταστικού , άρθρο , Αριστοτέλης , αρχαίοι , αρχαίοι φιλόσοφοι , αρχαίος , Βάλβος , Δημήτρης Τάσκου , Έλληνες φιλόσοφοι , ελληνική μυθολογία , Ηράκλειτος , Ησίοδος , Θεογονία , Κικέρωνας , Κορνούτος , Μητροδώρος ο Λαμψακηνός , μυθική αλήθεια , μύθοι , μυθολογία , μύθος , Νεοπλατωνισμός , Πλάτων , Πλάτωνας , ποιητές , ποιητής , ποιητική αλήθεια , Πολιτεία και Τίμαιος , Πορφύριος , Πρόκλος , Στωικισμός , Συγγραφέας , φιλοσοφία , φιλόσοφοι , φιλόσοφος , Χρύσιππος ο Σολεύς

Δημήτρης Τάσκου

Δημοσιεύτηκε 23 Νοεμβρίου, 2020

Σχόλια και απόψεις.

Η γνώμη σας είναι πάντα καλοδεχούμενη.

Εγγραφείτε στο newsletter μας

Ενημερωθείτε για τα νέα μας πρώτοι, απευθείας από το email σας.