Η Λογοτεχνική Πορεία της Πανούκλας
Μέχρι πρόσφατα, η λέξη πανδημία είχε μια ξεχωριστή βαρύτητα στη φαντασία μου. Αν ήταν να ζήσω μια πανδημία, ας ήταν σαν κι αυτή του The Walking Dead όπου ο ανθρώπινος πολιτισμός κατακερματίζεται και οι ήρωες μαθαίνουν να ζουν σε μια νέα πραγματικότητα, αυτή της επιβίωσης και των ζόμπι. Διότι μπορώ να με φανταστώ ως Michonne να περιφέρομαι με ένα σπαθί katana και να αποκεφαλίζω ζόμπι έχοντας κορμί χτισμένο και μαλλί ράστα, αλλά δε θα φανταζόμουν ποτέ πως μια πανδημία θα μ’ έβρισκε κλεισμένη μέσα στο σπίτι να τρώω ό,τι τρώγεται και να ψάχνω απέλπιδα χαρτί υγείας στα διάφορα σουπερμάρκετ.
Στην αρχαία Ελλάδα, οι μολυσματικές ασθένειες και ο λιμός γενικότερα, αντιπροσωπεύονταν από τις Νόσους, δαίμονες που είχαν απελευθερωθεί από το πιθάρι της Πανδώρας. Ενίοτε ταυτίζονται με τις Κήρες (ενικός: Κήρα), θεότητες που έφερναν τις επιδημικές ασθένειες (Νόσοι) στο κόσμο. Οι Κήρες, κόρες της Νύχτας, ήταν φτερωτοί δαίμονες, με κυνόδοντες και γαμψά νύχια, ντυμένες με ρούχα βαμμένα στο αίμα των θυμάτων τους. Και αν σας αρέσουν τα κόμικς, θα βρείτε στη DC τις Κήρες (Keres) ως πνεύματα θανάτου που πλανιόνται πάνω από τις μάχες περιμένοντας πότε ένας στρατιώτης θα πέσει στο έδαφος τραυματισμένος. Με το που εντοπίσουν το θύμα τους, οι Κήρες ορμούν στο λαβωμένο σώμα του και του πίνουν το αίμα.
Αναφορά στις Νόσους, έκανε ο Ησίοδος στο έργο του ‘Έργα και Ημέραι’ όπου περιγράφει πως μέσα από το πιθάρι της Πανδώρας σκόρπισαν όλα τα κακά και οι ασθένειες και μόνο η Ελπίδα έμεινε μέσα κλεισμένη «γιατί την κράτησε εκεί το πώμα με τη θέληση του Δία» και γέμισε ο κόσμος των θνητών αρρώστιες και δυστυχία. Υπάρχουν διάφορες αναλύσεις σχετικά με το ποια μπορεί να είναι η σημασία του μύθου και σίγουρα το τι πίστευαν οι αρχαίοι Έλληνες με το πώς ερμηνεύουμε τα πράγματα σήμερα, πολύ πιθανόν να μην έχουν καμία σχέση μεταξύ τους. Για κάποιους, ο μύθος αντικατοπτρίζει την τρομακτική φύση της κατάρας του Δία πάνω στον άνθρωπο. Να θυμηθούμε πως ο Δίας οδηγήθηκε σε αυτή τιμωρία ως αντίποινα για τη προδοσία του Προμηθέα που έδωσε το δώρο της φωτιάς στον άνθρωπο, ενάντια στη θέλησή του βασιλιά των θεών.
«Εγκατέλειψε κάθε ελπίδα, εσύ που μπαίνεις εδώ» μας συμβουλεύει ο Δάντης πριν μπούμε στη κόλασή του.
Μια φιλοσοφική ερμηνεία του μύθου, θεωρεί πως η ελπίδα είναι το μεγαλύτερο κακό όλων. Χωρίς την ελπίδα, χωρίς να προσδοκούμε το καλύτερο αλλά με το να περιμένουμε να συμβεί το χειρότερο, είμαστε πραγματικά ελεύθεροι να ζούμε τις μέρες μας χωρίς να αγωνιούμε κάτω από το βάρος της ύπαρξής μας. Χωρίς να μας τρομάζουν τα λάθη και οι απογοητεύσεις, ο πόνος και η δυστυχία, ζούμε χωρίς να ελπίζουμε μέσα σε μια πραγματιστική και αισιόδοξη καταδίκη. Κάτι αντίστοιχο είχε πει και ο Νίτσε: «η ελπίδα είναι το χειρότερο κακό γιατί παρατείνει τα βάσανα των ανθρώπων.»
Επιστρέφοντας στις πανδημίες, οι άνθρωποι της εποχής του χαλκού που ζούσαν στην Ανατολία και τη Βόρεια Μεσοποταμία, είχαν ως θεό της πανούκλας τον Aplu ο οποίος μοιάζει λίγο (στο όνομα αλλά και στις δυνάμεις) με τον Απόλλων Σμινθεύς: στην Ιλιάδα ο Τρώας ιερέας Χρύσης, κάνει επίκληση στον θεό Απόλλωνα να στείλει πανούκλα στο στρατό των Ελλήνων γιατί ο Αγαμέμνων έχει αρπάξει την κόρη του και αρνείται να την επιστρέψει.
Ωστόσο το πλουσιότερο λογοτεχνικό υλικό περί πανούκλας, λιμών και κάθε είδους μολυσματικών ασθενειών θα βρει κανείς στη Βίβλο.
Διαβάζουμε στην Αποκάλυψη του Ιωάννη: «Και είδα άλλο σημείον στον ουρανόν μεγάλο και θαυμαστόν. Είδα επτά αγγέλους, που εκρατούσαν επτά πληγάς, τας τελευταίας τιμωρίας εναντίον των ασεβών της γης, προ της μεγάλης κρίσεως.» Οι επτά πληγές οδηγούν στις επτά φιάλες: «Και ένα από τα τέσσαρα ζώα έδωκεν στους επτά αγγέλους επτά χρυσές φιάλες». Η πρώτη φιάλη προκαλεί επώδυνες πληγές που ξεσπούν στην ανθρωπότητα, θα μπορούσε κανείς να τις πει και μολυσματικές νόσους που οδηγούν σε πανδημίες.
Βέβαια, πριν από τις επτά πληγές και τις επτά φιάλες, που σημαίνουν και το τέλος του κόσμου, προηγούνται οι επτά σάλπιγγες, και πιο πριν έρχονται οι επτά σφραγίδες γνωστές και ως οι τέσσερις καβαλάρηδες της Αποκάλυψης. Η πρώτη σφραγίδα εισάγει τον Αντίχριστο, η δεύτερη προκαλεί μεγάλο πόλεμο, η τρίτη και τέταρτη μέγα λιμό και θάνατο: «Και όταν το Αρνίον ήνοιξε την τρίτην σφραγίδα, ήκουσα το τρίτον ζώον να λέγη• “έλα”. Και είδα• και ιδού ένα μαύρο άλογο (που συμβολίζει τας στερήσεις και τους λιμούς) και εκείνος που εκάθητο επάνω του, είχε ζυγαριά στο χέρι του.» Και μετά έρχεται η τέταρτη σφραγίδα: «Και είδα• Και ιδού ένα κίτρινο άλογο, (που συμβολίζει τας επιδημίας και το θανατικό) και εκείνος που εκάθητο επάνω εις αυτό, είχεν όνομα του• Ο θάνατος.»
Οι ταινίες και οι σειρές που έχουν χρησιμοποιήσει την ιστορία με τις επτά σφραγίδες και τους τέσσερις καβαλάρηδες είναι πολλές. Θα αναφέρω παραδειγματικά τα Sleepy Hollow. Η ταινία (Ο Μύθος του Ακέφαλου Καβαλάρη), με σκηνοθέτη τον Tim Burton, αλλά και η σειρά (Fox) έχουν βασιστεί στο γοτθικό διήγημα του 1820, ‘The Legend of the Sleepy Hollow’ από τον Washington Irving.
Όσοι έχετε παρακολουθήσει το The Walking Dead, θα έχετε καταλάβει πως ο αληθινός κίνδυνος, ο επί της ουσίας εχθρός στη σειρά, δεν είναι τα ζόμπι αλλά ο άνθρωπος. Μέσα από τον αγώνα για επιβίωση, μέσα από το φόβο της αρρώστιας και του θανάτου, ξεπροβάλλει το τέρας, το κτήνος που όλοι λίγο πολύ κρύβουμε μέσα μας. Και μπορεί να κοροϊδεύουμε την έλλειψη χαρτιού υγείας από τα μαγαζιά αλλά αυτό που κρύβεται πίσω από αυτόν τον εγωκεντρικό πανικό είναι το να ζήσω εγώ, να φάω εγώ, κι ας είναι εις βάρος του γείτονα που μέχρι πρόσφατα κάναμε μπάρμπεκιου στην αυλή του και πίναμε μπύρες παρέα.
Η Jill Lepore γράφει στο άρθρο της ‘What our contagion fables are really about’ (μεταφράζω): «Η πανούκλα είναι σαν λοβοτομή. Απομακρύνει τα υψηλότερα επίπεδα, την μεγαλύτερη ικανότητα ανθρωπιάς, αφήνοντας πίσω της το ζώο. Κάθε ιστορία πανδημίας είναι μια ιστορία αγραμματοσύνης, της γλώσσας που κείτεται αδύναμη απέναντι στον άνθρωπο που μετατρέπεται σε βάρβαρο.»
Το πρώτο μυθιστόρημα όπου περιγράφεται η εξάλειψη της ανθρωπότητας λόγω πανδημίας είναι το ‘The Last Man’ της Mary Shelley το οποίο εκδόθηκε το 1826 ενώ η ιστορία λαμβάνει χώρα το 2092. Ο κεντρικός ήρωας είναι ο μόνος στο κόσμο που επιβιώνει και αποφασίζει να γράψει ένα βιβλίο, ‘The History of the Last Man’, το οποίο ξέρει ότι δε θα διαβάσει ποτέ κανείς.
Ακολουθεί αργότερα, το 1842, ο Edgar Allan Poe με το ‘The Masque of the Red Death’ (Η Μάσκα του Κόκκινου Θανάτου) μια ιστορία πανδημίας και για το πώς οι ευγενείς δεν μπορούν να δραπετεύσουν από τα δεινά των φτωχών, όσο και να προσπαθούν.
Το 1912 δημοσιεύεται το βιβλίο του Jack London ‘The Scarlet Plague’ η πανούκλα του οποίου φέρει πολλά κοινά με αυτή του Poe. Στο τέλος ο ήρωας μένει με τα εγγόνια του που γεννήθηκαν μετά την καταστροφή του πολιτισμού, να αναρωτιούνται βρίσκοντας ένα νόμισμα μέσα στα χαλάσματα «τι είναι χρήματα;» Ο London μέσα από αυτή την ιστορία πανδημίας μας αφήνει με μια προειδοποίηση σχετικά με το χρηματικό κόστος που ορίζει τις ζωές μας.
Και θα κλείσω με δύο βιβλία που αγαπώ πολύ. Αναφέρομαι στο ‘The Plague’ (Η Πανούκλα, 1947) του Albert Camus, και στο ‘Blindness’ (Περί Τυφλότητος, 1995) του νομπελίστα José de Sousa Saramago, το οποίο έγινε και ταινία το 2008.
Γράφει ο Camus στο ‘The Plague’: «θεωρούν τους εαυτούς τους ελεύθερους αλλά κανένας δε θα είναι ποτέ ελεύθερος όσο υπάρχουν λιμοί.» Ο Camus χρησιμοποιεί τον ιό της πανούκλας ως μεταφορά για τον ιό του Φασισμού, και η πανούκλα δεν είναι τίποτα άλλο από τον ίδιο τον άνθρωπο που στρέφεται ενάντια στον συνάνθρωπο.
Στο ‘Blindness’ διαβάζουμε για μια παράξενη ασθένεια που αφήνει τους αρρώστους τυφλούς μέσα σ’ ένα λευκό, γαλακτώδες κενό. Καθώς η άγνωστη ασθένεια απλώνει τα πλοκάμια της, το αυταρχικό κράτος για να περιορίσει την εξάπλωση αποφασίζει να κλείσει τους ευάλωτους τυφλούς, καθώς έχασαν την όρασή τους ξαφνικά και δεν έχουν προλάβει να προσαρμοστούν, σε ψυχιατρικές κλινικές, να τους κλειδώσει μέσα και να τους εγκαταλείψει στη μοίρα τους. Για τον Saramago η τύφλωση δεν είναι ασθένεια αλλά ανθρώπινη κατάσταση.
Τέλος σας αφήνω με μια ευχή να είστε όλοι καλά και υγιείς, και με μια χαλκογραφία του Paul Fürst, ‘Ο Ιατρός της Ρώμης’, Ρώμη 1656. Η ενδυμασία που απεικονίζεται θεωρείται ότι προστάτευε τους γιατρούς της εποχής από τη πανώλη: η κάπα κερωμένη, το πρόσωπο καλυμμένο με μάσκα, τα μάτια προστατευμένα πίσω από κρυστάλλους ενώ βοτάνια που μύριζαν ευχάριστα ήταν τοποθετημένα στο μακρύ ράμφος της μάσκας.
Tags: art , DC , Edgar Allan Poe , Literature , Mary Shelley , pandemic , pandemic literature , Plague , Sleepy Hollow , The Walking Dead , Tim Burton , weird , αλλόκοτο , άνθρωποι , Αποκάλυψη , Απόλλων Σμινθεύς , Ησίοδος , Ησίοδος Έργα και Ημέραι , θάνατος , Κήρες , Κόκκινος Θάνατος , κορονοΪός , Κορωνοϊός Λογοτεχνία , Κορωνοϊός τέχνη , Λογοτεχνία , Λογοτεχνία Ιός , Λογοτεχνία Πανδημία , Μάσκα του Κόκκινου Θανάτου , Νίτσε , πανδημία , Πανδημία Λογοτεχνία , Πανδώρα , Πανούκλα , Πανούκλα Λογοτεχνία , τέχνη , φιλοσοφία
Σχόλια και απόψεις.
Η γνώμη σας είναι πάντα καλοδεχούμενη.